Ria Christens

Joos van Vugt (Nijmegen) in Trajecta, 16, 2007, 280-282.

Ria Christens is historica en werkzaam als archivaris van het congregationele archief van de
zusters annunciaten van Heverlee, een van de belangrijkste Vlaamse zustercongregaties. Dit
boek is een logisch vervolg op haar eerdere boek: 100 jaar Heilig-Hartinstituut Annuntiaten
Heverlee. Geschiedenis van een school en een congregatie (1994). De annuntiaten van
Heverlee vormen een onderwijscongregatie waarvan de wortels teruggaan naar het dorp
Veltem (bij Leuven) aan het einde van de achttiende eeuw. In het begin van de negentiende
eeuw kregen die zusters de regel van de zestiende-eeuwse orde der annuntiaten en met die
naam zijn zij sindsdien door het leven gegaan - een mooi voorbeeld van de historische
opvolging van oude en nieuwe stichtingen in de negentiende-eeuwse katholieke herleving. Uit
de eerste annunciatengemeenschap is een hele familie van verwante congregaties ontstaan,
waaronder die van de annuntiaten van Heverlee.
Het boek van Ria Christens gaat over de missieactiviteiten van die laatste congregatie, die
zich in 1931 in het zuiden van Belgisch Congo vestigde en vervolgens ook in het Belgische
mandaatgebied Burundi. In beide landen richtten de zusters zich op hun traditionele
werkterrein van het onderwijs maar ook, vanaf het begin, op de basisgezondheidszorg,
waaraan in die afgelegen en arme gebieden grote behoefte was. In de loop der jaren voegden
zij daar allerlei vormen van landbouwontwikkeling aan toe.
Sinds 1958 worden ook Afrikaanse vrouwen in de congregatie opgenomen. Daardoor kon de
presentie van de congregatie in Afrika de roepingencrisis in Europa overleven. Al in het begin
van de jaren zeventig van de twintigste eeuw kwam het einde van de aanwezigheid van
Belgische zusters in Congo en Burundi in zicht. De werkelijke overdracht van de
werkzaamheden aan Afrikaanse zusters voltrok zich rond 1985. De jaren 1980-1985 stonden
in het teken van de afrikanisering en rond 1990 waren Belgische zusters een kleine
minderheid geworden onder Afrikaanse oversten. In 1999 begonnen de Congolese zusters op
hun beurt een missievestiging, namelijk in Kameroen. Momenteel telt de congregatie in
Congo elf communiteiten, in Burundi drie en in Kameroen twee.
Verreweg het grootste deel van het boek van Ria Christens wordt in beslag genomen door een
competente en uitgebreide beschrijving van de werkzaamheden van de zusters en van de
diverse fasen die daarin te onderscheiden zijn. Haar relaas is niet alleen descriptief: ze
probeert ook aan te geven waar breukpunten en koerswijzigingen plaatsvonden. De koloniale
context komt zeker aan de orde, hoewel het belang daarvan en de rol van de missie daarin nog
wel wat meer uitgelegd hadden mogen worden. Voor de Nederlandse lezer, die minder
bekend is met de Belgische koloniale geschiedenis, is de rode draad soms niet zo gemakkelijk
te volgen. Eén reden daarvoor is dat de Tweede Wereldoorlog, die in Nederlandse
geschiedschrijving over vrijwel elk denkbaar onderwerp een vast oriëntatiepunt is, slechts een
beperkte weerslag had op tropisch Afrika. Voor de annuntiaten in het verre Congo lijkt de
oorlog slechts wat ongerief te hebben gebracht. De naoorlogse periode bracht daar evenmin
een snelle dekolonisatie zoals in Azië, maar juist een intensivering van ‘ethische’ koloniale
ambities en van de missie. De onafhankelijkheid van Congo en Burundi voltrok zich vijftien
jaar later, in het begin van de jaren 1960, te midden van chaos en beangstigend geweld. Na de
onafhankelijkheid werden de annuntiaten zowel in Congo als in Burundi van tijd tot tijd
geconfronteerd met tegenwerking en repressie van de kant van nationalistische maar
incompetente overheden die de missie beschouwden als een sta-in-de-weg voor hun eigen
ambities.
Indringend en actueel is wat Christens schrijft over de gevolgen van de politieke, etnische en
economische crises die Congo en Burundi hebben geteisterd (en nog teisteren). De
annunciaten hebben maar al te vaak moeten zien dat hetgeen zij met moeite hadden
opgebouwd, door geweld, tegenwerking of geldgebrek in korte tijd weer werd afgebroken -
een ervaring die zij helaas delen met missionarissen in andere delen van Afrika. Des te
bewonderenswaardiger is hun bereidheid om telkens weer op te bouwen en nieuwe projecten
aan te pakken. Christens’ beschrijving van alles wat de zusters opzetten en in stand hielden, is
zo veelomvattend dat het haast ongelooflijk is dat dit alles werd bewerkstelligd door zo’n
relatief bescheiden aantal zusters. Zij maakt bovendien duidelijk dat de missieactiviteit van de
zusters geen ‘aanhangsel’ was van de missie door mannelijke missionarissen - een stelling die
zij eerder al poneerde in een bijdrage getiteld: ‘De annunciaten van Heverlee in Afrika 1931-
2003. Missionering en ontwikkeling met een vrouwelijk gelaat?’ (in: Trajecta, 12 (2003) 4:
Missie & gender, p. 340-374).
In de eerste driehonderd pagina’s van Christens’ boek staan de verdienstelijke
werkzaamheden van de zusters in het zonnetje maar blijven de zusters zelf, als individuele
personen met hun individuele ervaringen, enigszins in de schaduw. Pas in het derde deel
wordt dat gecorrigeerd met een hoofdstuk over de Vlaamse missiezusters en een over hun
Afrikaanse medezusters en opvolgsters. Hoewel de auteur wel degelijk ingaat op de
persoonlijke ervaringen van de zusters - bijvoorbeeld op de wijze waarop zij hun weg naar de
congregatie vonden - vind ik dit deel toch aan de karige kant wanneer men denkt aan de
rijkdom aan positieve en negatieve ervaringen die de honderden missiezusters in de loop der
decennia moeten hebben opgedaan. De confrontatie met successen en mislukkingen, met
armoede, ziekte en talloze gevaren, met een andere cultuur, met de heel andere religieuze
mentaliteit, maar ook met de vitaliteit en het optimisme van de Afrikanen heeft geen westerse
missionaris, man of vrouw, priester of leek, onberoerd gelaten en aanleiding gegeven tot veel
zelfreflectie en tot een andere kijk op het religieuze en kerkelijke leven thuis in Europa. Over
die diepgaande invloeden vindt men in Christens’ boek naar mijn smaak te weinig. De
algehele sfeer ervan blijft er toch een van een institutionele, organisatorische geschiedenis, die
weliswaar gemaakt werd door mensen van vlees en bloed, maar juist onder zijn menselijke
aspect niet helemaal uit de verf komt. Misschien ware het beter geweest om dat menselijke
aspect van de missie compositorisch te verweven met de hoofdstukken over het werk in plaats
ze in de vorm van een soort nabeschouwing aan te bieden.… (mais)